Stibbe e-book 2024: belangrijkste ontwikkelingen bestuursrecht en omgevingsrecht in blogs en podcasts

Onderwerpen waarover we in 2025 ongetwijfeld meer gaan horen zijn de volgende. 

1. Verder bouwen aan een burgervriendelijker bestuursrecht 

Responsief overheidsoptreden, een dienstbare overheid, maatwerk en burgerperspectief: allemaal termen die samenhangen met het streven naar een burgervriendelijker bestuursrecht, waarin met name de overheid meer oog heeft voor de behoeften en het doenvermogen van mensen (menselijke maat) en zich minder star en formalistisch opstelt bij het nemen van beter begrijpelijke besluiten. Ook het tot stand brengen van onnodig complexe, gedetailleerde, niet-uitvoerbare of te strenge wetgeving moet worden voorkomen. Als de overheid zich meer responsief en dienstverlenend opstelt, zo is de gedachte, zal het vertrouwen in de overheid en – in het verlengde daarvan – de rechtsstaat ook weer toenemen. In de rechtspraak vindt een meer burgervriendelijke benadering inmiddels ook voorzichtig ingang met een gewijzigd beoordelingskader voor de verschoonbaarheid van termijnoverschrijdingen, een minder rigide opvatting over de beginselplicht tot handhaving, meer ruimte voor exceptieve toetsing van besluiten, waar nodig vaker expliciete terugkoppeling aan de wetgever en het toepassen van een geïntensiveerde, verruimde evenredigheidstoets. Het kabinet is voornemens om de - onder meer - in de rapporten De gebroken belofte (van de Staatscommissie rechtsstaat) en Blind voor mens en recht (van de Parlementaire Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening) opgenomen adviezen en aanbevelingen voor een burgervriendelijker bestuursrecht een plek te geven in de Algemene wet bestuursrecht. Daartoe werkt het kabinet aan het wetsvoorstel ‘Wet versterking waarborgfunctie Algemene wet bestuursrecht (Awb)’ dat eerder, in de eerste helft van 2024, voor internetconsultatie werd vrijgegeven. Wij zijn zeer benieuwd naar het verdere verloop van dit wetsvoorstel en naar de manier waarop bestuursorganen en bestuursrechters zich, rekening houdend hiermee of anticiperend hierop, in 2025 actief rekenschap zullen geven van de gewenste burgervriendelijker benadering.  

2. Constitutionele toetsing

In een tijd, waarin de bescherming van de grondrechten en de juridische doorwerking ervan in politieke besluitvorming veel aandacht trekt, staat het onderwerp ‘constitutionele toetsing’ hoog op de politieke agenda. In het Hoofdlijnenakkoord en het daaropvolgende Regeerprogramma heeft het kabinet aangekondigd werk te willen maken met de gedeeltelijke opheffing van het toetsingsverbod van artikel 120 Grondwet (voor zover het de klassieke grond- c.q. vrijheidsrechten betreft) enerzijds en het instellen van een constitutioneel hof dat vooraf (ex ante) de grondwettigheid van wetgevingsvoorstellen toetst of op verzoek van de bestuursrechter prejudiciële adviezen geeft anderzijds. Met beide maatregelen hoopt het kabinet de rechtsbescherming van burgers te versterken. In een weldra te verschijnen contourennota zal het kabinet uiteenzetten op welke manier en op basis van welke afwegingen en keuzes zij beide vormen van rechterlijke constitutionele toetsing in ons staatsbestel wil vormgeven. Beide voornemens vragen naar verwachting nog om nadere doordenking en uitwerking. Zo rijst bij de voorgenomen gedeeltelijke opheffing van het rechterlijke toetsingsverbod van artikel 120 Grondwet bijvoorbeeld de vraag naar de exacte omvang van rechterlijke constitutionele toetsing: zou de rechter naast toetsing aan de klassieke grondrechten wetten in formele zin niet ook meteen aan algemene rechtsbeginselen en (ander) ongeschreven recht moeten kunnen toetsen? Ook over de voorgenomen invoering van een constitutioneel hof is het laatste woord nog niet gezegd, bijvoorbeeld als het gaat over het moment van toetsing (ex ante of ex post), de institutionele vormgeving ervan (is toetsing via één nieuwe instantie noodzakelijk of biedt gespreide toetsing door de ‘gewone’ (bestuurs)rechter alsnog een te verkiezen alternatief), de benoeming van leden van een op te tuigen constitutioneel hof en de gevolgen van het inschakelen ervan voor de doorlooptijd van te berechten zaken. Wij kijken met belangstelling uit naar de aangekondigde contourennota en houden de ontwikkelingen rondom dit belangrijke onderwerp voor u in de gaten.

3. Fysieke leefomgeving en Omgevingswet 

Sinds 1 januari 2024 is de Omgevingswet van kracht. Stond 2023 nog volop in het teken van het zo goed mogelijk voorbereiden en voorsorteren op de inwerkingtreding van deze omvangrijke wetswijziging, in 2024 werd duidelijk dat veel lopende procedures – en daarmee ook een groot deel van de geschillen over de besluiten die daarbij werden genomen – op basis van het in de Omgevingswet opgenomen overgangsrecht nog onder het ‘oude’ recht werden beslecht. Desalniettemin heeft de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State afgelopen jaar diverse zaakoverstijgende uitspraken gedaan en conclusies gevraagd, waarbij zij er blijk van gaf een scherp oog te hebben voor diverse vraagstukken die zich onder de werking van de Omgevingswet voor (zullen) doen en die daarmee zeer behulpzaam zijn in de omgevingsrechtelijke praktijk. Onze verwachting is dat 2025, meer dan dit in 2024 het geval was, in het teken zal staan van de uitleg en toepassing van de Omgevingswet. Ook los van de Omgevingswet staat de rechtspraak over de fysieke leefomgeving niet stil. Zo hebben Europese verplichtingen omtrent water en natuur (stikstof) het afgelopen jaar tot nieuwe restricties en veel onbeantwoorde vragen in de praktijk geleid. Het aankomende jaar zal duidelijk maken of Nederland verder ‘op slot’ gaat of niet. Uiteraard volgen wij dit voor u op de voet.   

4. Klimaat en energietransitie 

Klimaatverandering is onmiskenbaar één van de grootste opgaven van deze tijd. De roep om gevaarlijke klimaatverandering wereldwijd tegen te gaan en de schadelijke gevolgen ervan te minimaliseren, beperkt zich niet langer tot uitsluitend het domein van de klimaatwetenschap. Het besef en de urgentie om nu daadwerkelijk stappen te zetten om de Nederlandse en Europeesrechtelijke klimaat- en energiedoelstellingen - op weg naar klimaatneutraliteit in 2050 - te halen worden in de Nederlandse politiek en maatschappij inmiddels breed gedeeld. Deze toegenomen aandacht en bewustwording laat zich ook ten volle voelen in het juridische domein, waar via uitspraken van zowel de civiele rechter als de (Europese en nationale) bestuursrechter de juridische contouren van het klimaatvraagstuk steeds duidelijker vorm krijgen. Rechtspraak heeft inmiddels duidelijk gemaakt dat staten een zorgplicht hebben om burgers te beschermen tegen de gevolgen van gevaarlijke klimaatverandering (vgl. het Urgenda-arrest uit 2019 en de EHRM-uitspraak in de zaak Verein Klimaseniorinnen Schweiz t. Zwitserland uit 2024). Maar ook private partijen die in belangrijke mate bijdragen aan het klimaatprobleem (waaronder grote bedrijven die vaak internationaal opereren) hebben een eigen verantwoordelijkheid om hun CO₂-uitstoot te beperken en in lijn te brengen met het Klimaatakkoord van Parijs, ook als dit niet expliciet uit publiekrechtelijke regelgeving volgt (vgl. de recente uitspraak van het Gerechtshof Den Haag in de zaak tussen Milieudefensie en Shell). Terwijl kabinet en bedrijfsleven alle zeilen bijzetten om een verdere verduurzaming en verantwoorde energietransitie mogelijk te maken, onder meer met de inzet van nieuwe technieken zoals Carbon Capture and Storage (CCS, het afvangen en ondergronds opslaan van CO₂), blijft ook het aantal klimaatzaken toenemen. Daarin proberen klimaatbewuste partijen overheden en ondernemingen via de rechter te dwingen tot gedragsverandering (zoals het bijsturen van beleid of het aanscherpen van reductiedoelstellingen). Gelet op de vele belangwekkende (ook bestuursrechtelijke) vragen die daarbij worden geadresseerd, is het klimaatvraagstuk daarmee ook in 2025 een zeer actueel onderwerp en een allesbehalve rustig bezit. Wij houden de ontwikkelingen voor u nauwlettend bij.   

5. De opmars van AI in het bestuursrecht 

Vanaf het moment dat ChatGPT eind 2022 voor een ieder toegankelijk werd, is het denken over de betekenis en toepassing van kunstmatige intelligentie (Artificial Intelligence, AI) en generatieve AI (GenAI) in het bestuursrecht in een stroomversnelling geraakt. Naast het besef dat geautomatiseerde, algoritmische besluitvorming in het bestuursrecht voordelen, kansen en mogelijkheden biedt, is er ook aandacht voor de problematische kanten van deze technologie. Zo is het gebruik van (Gen)AI niet altijd even transparant, uitlegbaar en navolgbaarheid, staat de regulering ervan en het toezicht erop nog in de kinderschoenen, zijn de uitkomsten die GenAI genereert niet altijd even betrouwbaar en kan het gebruik van (Gen)AI spanning opleveren met de wens om in individuele gevallen (contextspecifiek) maatwerk te leveren. Het belang en de mogelijkheden van GenAI nemen, ook binnen de advocatuur en juridische dienstverlening, intussen onverminderd toe. Voor de bestuursrechtelijke praktijk lijkt de uitdaging in deze tijd vooral te zijn om de kansen en mogelijkheden die AI biedt zo verstandig mogelijk te verkennen, benutten en optimaliseren, zonder de eventuele nadelen (bijvoorbeeld verminderd zicht op authenticiteit en betrouwbaarheid) en risico’s (zoals de manipulatie van bewijsmateriaal of privacyaspecten) ervan uit het oog te verliezen en waar mogelijk te elimineren en ondervangen. Dit vraagt om een betrokken, positief-kritische houding ten aanzien van het gebruik van deze nieuwe technologie.

Het e-book is gemakkelijk te downloaden door te klikken op onderstaande button. Wij wensen u veel leesplezier! Mocht u vragen hebben, neemt u dan gerust contact met ons op.

Image

Op de hoogte blijven van nieuwe ontwikkelingen?

Met onze Stibbeblogs blijft u op de hoogte van ontwikkelingen op het terrein van het bestuursrecht en omgevingsrecht. Wilt u graag automatisch via e-mail op de hoogte worden gehouden over een blogupdate? Meld u zich dan op onze website aan voor het ontvangen van een e-mail attendering bij het verschijnen van nieuwe bestuursrechtelijke en omgevingsrechtelijke Stibbeblogs. Eerder verschenen Signaleringsblogs kun u hier raadplegen.